Tuvalet Bitkisi | Bilimya

Bitkiler aleminin en ilginç özelliklerinden biri diğer canlı grupları ile olan etkileşimleridir. Bitkiler alemi kendi grubu ve kendi grubu dışındaki etkileşimleri bakımından en zengin alemdir. Evrimsel süreçte hayatta kalma stratejilerinin fazlalığı ile dikkat çeken bitkiler hemen hemen her canlı grubuna özgü etkileşimler barındırmaktadır.

Etçil bitkiler evrimsel etkileşimler açısından ilginç bitki gruplarından (belki de ilk akla gelen bitkilerden) biridir. Yaşama alanı olarak azotça ve diğer bazı maddeler bakımından düşük özellik gösteren topraklarda (burada ‘fakir toprak’ tabirini hususi olarak kullanmamayı tercih ettik çünkü hiçbir toprağın fakir özellikte olmadığını aksine her toprağın kendine özgü yapısının ve dolayısıyla ekosisteminin olduğu kanaatindeyiz) yetişen etçil bitkiler evrimsel süreçte et (böcekler ve diğer hayvanları) yeme (aslında hayvanlardaki gibi bir yeme eylemi yoktur ama bir sindirme ortamı olarak çiçeklerinin cazibelerini ve morfolojilerini kullanırlar) özelliği kazanmışlardır.

Etçil bitkileri çalışan bilim insanları 2009-2011 yılları arasında yaptıkları bilimsel çalışmalar esnasında bazı etçil bitki-hayvan davranışları ile karşılaşmış ve bitki-hayvan ilişkileri bakımından ilginç bir keşifte bulunduklarını duyurmuşlardır. Bu etçil bitkilerin ziyaretçi hayvanları tuzaklarına düşürüp (çünkü çiçeklerde kaygan tuzaklar vardır bu sayede hayvanları -özellikle böcekleri- bu tuzaklara düşürürler) sindirmek yerine tam aksine çiçek özleri ile ödüllendirip tuzaklarına düşürmedikleri görülmüştür. Çalışmalara devam eden bilim insanları farelerin ve yarasaların etçil bir bitki olan suibriği bitkisi çiçeklerinin özünü yerlerken bitkinin çiçeklerini ‘tuvalet’ olarak kullanıp dışkılarını bıraktıklarını keşfetmişlerdir*. Araştırmacılar bu durumun ve ekolojisinin daha detaylı incelenmesi gerektiğini belirtirlerken söz konusu davranışların bilimsel sebepleri zamanla açıklığa kavuşmuştur.

Söz konusu bitkiler (etçil bitkiler olan suibrikleri ve bunlardan en bilinenleri; Nepenthes rajah, N. lowii ve N. hemsleyana isimli bitkiler) yetiştikleri topraklarda temin edemediği birtakım maddeleri bazı küçük memeli hayvanları cezbedip onların dışkılarından faydalanma stratejisini kazanarak temin ederler. Bu bitkiler çiçeklerinin kapaklarında bu hayvanların (fare, yarasa) sevebilecekleri nektarlar (çiçek özleri, salgıları) bakımından donanmışlardır. Bu nektarlara gelen hayvanlar karşılık olarak bitkinin ihtiyacı olan dışkıyı bırakma alışkanlığı kazanmışlardır (Şekil 1). Klozet gibi kullandıkları bu çiçeklerin hayvanlara sadece besin bakımından değil aynı zamanda avcılardan korunmak ve saklanmak (bazen yağmurdan korunmak) açısından fayda sağlaması gibi başka rollere de sahip olduğu bulunmuştur.

Şekil 1. Nepenthes rajah ve gece vakti tuvaletini yapmaya gelen fare (Rattus baluensis) (Greenwood ve ark., 2011’den alınmıştır)

Yapılan çalışmalar bitkinin (suibrikleri) hemen hemen tüm azot ihtiyaçlarını bu şekildeki hayvan dışkılarından temin ettiğini göstermiştir. Aynı zamanda bu etçil bitkilerin hem nektar bakımından hem de çiçek rengi bakımından söz konusu hayvanları (fare, yarasa) cezbedecek şekilde donandıkları keşfedilmiştir. Öyle ki her rengi ayırt edemeyen bu hayvanlara cazip renklerle (ki bu renkler bu hayvanlara özel olarak yeşil ile mavidir) kaplı çiçeklerinin (özellikle suibriklerinin kapakları) olduğu görülmektedir. Bu bitkiler nektar bakımından da hem yarasalara hem de farelere ortak olarak çekici (lezzetli) gelebilecek şekilde dolmuştur.

Yarasalarla ilişkili suibriklerine odaklanan bilim insanları ise başka ilginç bir keşifte daha bulunmuşlardır. Sadece bir türe (Nepenthes hemsleyana) tüneyip bu çiçeklerden beslenip buraya dışkılayan yarasaların neden başka bitkilere tünemediklerini araştıran araştırıcılar söz konusu bitkilerin yarasalardaki sesle yer belirleme özelliklerini kullanarak akustik yansıtıcılarla donandıklarını bulmuşlardır. Bu akustik yansıtıcılar yarasaların sesle yer belirlemelerinde yardımcı olmakta ve bu da yarasalarla Nepenthes hemsleyana arasında yakın ilişki doğurmaktadır.

Fareler ve yarasalar ile bitkiler arasındaki bu karşılıklı fayda sağlayan ilişki türü ekolojide karşılıklı faydacılık (mutualizm) olarak geçmektedir.

Kaynaklar:

Clarke, C. M., Bauer, U., Lee, C. C., Tuen, A. A., Rembold, K., & Moran, J. A. 2009. Tree shrew lavatories: a novel nitrogen sequestration strategy in a tropical pitcher plant. Biology Letters, 5(5), pp. 632–635.

Clarke, C., Moran, J. A., & Chin, L. 2010. Mutualism between tree shrews and pitcher plants. Plant Signaling & Behavior, 5(10), pp. 1187–1189.

Greenwood, M., Clarke, C., Lee, C. C., Gunsalam, A., & Clarke, R. H. 2011. A Unique Resource Mutualism between the Giant Bornean Pitcher Plant, Nepenthes rajah, and Members of a Small Mammal Community. PLoS ONE, 6(6), e21114.

Mancuso, S., Viola, A. 2017. Bitki Zekâsı (Verde Brillante). Yeni İnsan Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul. (Çeviren: Almıla Çiftçi).

Thompson, K. 2018. Darwin’s Most Wonderful Plants: Darwin’s Botany Today (Darwin’in En Güzel Bitkileri: Günümüzde Darwin Botaniği). Ginko Bilim. Birinci Basım, Kasım/2019, İstanbul. (Çeviren: Mehmet Bona).

*Video (görsel) kaynak: https://www.youtube.com/watch?v=TwL7K_loRjM&ab_channel=BBCEarth.