Muhyettin Şentürk
Yeryüzünün en tüketici ve en kirletici türü olan biz insanların tüketiminin sonucu olan kirliliğinin, doğada bıraktığı kötü izlerinin silinebilmesi mümkün olabilir. Bu konuda bitkiler imdadımıza yetişebilir.
Bıraktığımız kötü izlerin sayısız olumsuz etkisi olabilir. Bitkileri ve beraberinde yaşayan türleri yok ederek beton ve asfalt ile kaplamamız ve sonrasında atıklarımız olan asitleri, alkalileri ve zehirleri doğaya salmamız, bıraktığımız bu kötü izlerin sadece özeti sayılabilir. Deniz ve hava taşımacılığı sonucu ortaya çıkarttığımız karbon salınımının dünyadaki toplamın (toplam karbon salınımının) yüzde 10’una yakın olduğu tahmin edilmektedir.
Üretimimiz dahi atıklar doğurabilir. Buna bir örnek, TCE (Trikloroetilen)’dir. TCE, plastik endüstrisinde kullanılan ve kullanıldığı ülkelerin su kaynaklarının yüksek bir yüzdesini kirleten organik bir çözücüdür. Suyun kirliliği yalnız diğer canlılara değil insana da olumsuz yansıyabilmektedir. Suyu canlılara elverişsiz -zehirli- hale getiren TCE neredeyse yok edilemezdir ve on binlerce yıl bozulmadan kalabilir. Ancak bir istisna mevcut ki TCE, bitkiler tarafından güvenli bir şekilde emilebilir ve (klor gazı, karbondioksit ve suya dönüştürülerek) yıkılabilirler.
Bitkiler, insanlar ve diğer canlılar için zehirli olabilecek bazı kirleticileri zararsız hale getirebilirler. Öyle ki bitkilerin bu olağanüstü özelliği, Biyoteknoloji’ye yeni bir uygulama kazandırmıştır: Fitoremediasyon (bitkisel arıtım/ıslah).
Fitoremediasyon, bitki yetiştirilerek kirlenmiş alanların kirleticilerden temizlenmesi işlemi olarak tanımlanmaktadır. Ağır metallerin uzaklaştırılması için bitkilerin kullanıldığı fitoremediasyon tekniği etkin, çevre dostu ve ucuz bir metottur. Bazı bitkiler ağır metal detoksifikasyonu ile ilişkili mekanizmalara sahip olup; metal stresi altında canlılıklarını sürdürebilmektedir. İçlerinde ‘ayçiçeği’ bitkisinin de bulunduğu bu gibi bitkiler sayesinde zehirli kirleticileri yok etmek mümkün olabilmektedir.
Aşağıda literatürde kaydı geçen dünyada ve Türkiye’de fitoremediasyon amaçlı kullanılan/kullanabilecek bazı bitkiler listelenmiştir.
Fitoremediasyon amaçlı kullanılan/kullanılabilecek bazı bitkiler;
| Bitkinin Bilimsel Adı | Bitkinin Türkçe Adı | Ailesi (Familyası) |
| Astragalus racemosus Pursh | Geven | Baklagiller (Fabaceae) |
| Brassica juncea (L.) Czern. * | Hint Hardalı | Turpgiller (Brassicaceae) |
| Brassica rapa L. * | Şalgam | Turpgiller (Brassicaceae) |
| Chenopodium album L. * | Aksirken | Horozibiğigiller (Amaranthaceae) |
| Cynodon dactylon (L.) Pers. * | Köpekdişi | Buğdaygiller (Poaceae) |
| Elymus elongatus (Host) Runemark * | Putaotu | Buğdaygiller (Poaceae) |
| Festuca rubra L. * | Kızıl Yumak | Buğdaygiller (Poaceae) |
| Haumaniastrum robertii (Robyns) P.A.Duvign. & Plancke | – | Ballıbabagiller (Lamiaceae) |
| Helianthus annuus L.* | Ayçiçeği | Papatyagiller (Asteraceae) |
| Ipomoea linosepala subsp. alpina (Rendle) Lejoly & Lisowski | Kahkahaçiçeği | Tarlasarmaşığıgiller (Convolvulaceae) |
| Lemna minor L. * | Su Mercimeği | Yılanyastığıgiller (Araceae) |
| Marrubium vulgare L. * | Karaderme | Ballıbabagiller (Lamiaceae) |
| Oryza sativa L. * | Çeltik | Buğdaygiller (Poaceae) |
| Phytolacca americana L. * | Şekerciboyası | Şekerciboyasıgiller (Phytolaccaceae) |
| Pteris vittata L. * | Uzun Eğrelti | Baldırıkaragiller (Pteridaceae) |
| Pycnandra acuminata (Pierre ex Baill.) Swenson & Munzinger | – | Sapotaceae |
| Taraxacum campylodes G.E.Haglund | Karahindiba | Papatyagiller (Asteraceae) |
| Thlaspi caerulescens J.Presl & C.Presl | Çobandağarcığı | Turpgiller (Brassicaceae) |
(* İşaretli türler Türkiye’de yetişmektedir)
Doğaya bıraktığımız kötü izin dahi doğanın en önemli parçalarından biri olan bitkilerle ile silebilme gerçeği, bizlere doğadan alacağımız daha birçok dersin olduğunu göstermektedir.
Doğanın sayısız türleri içerisinde tüketiciliği en zararlı olan insanoğlunun bu sayısız türlerden yalnızca biri olduğunun bilincindeki bireylere dönüşmesi gerekmektedir. Hiç kuşku yoktur ki olan bitenin en ‘bilincinde’ olan tür de insan türüdür.
Bu yazı Muhyettin Şentürk’e aittir ve ilk olarak 6 Şubat 2019 tarihinde www.bilimoloji.com sitesinde yayımlanmıştır.
Kaynaklar:
Aybar, M., Bilgin, A., Sağlam, B. 2015. Fitoremediasyon Yöntemi İle Topraktaki Ağır Metallerin Giderimi. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, Cilt:1, Sayı:1-2, Sayfa:59-65.
Callenbach, E. 2008. Ecology-A Pocket Guide (Ekoloji-Cep Rehberi). Sinek Sekiz Yayınları-Sürdürülebilir Yaşam Kitapları. 2. Basım, Kaliforniya. (Çeviri: Egemen Özkan, Basım Yeri: İstanbul, 2011).
Esetlili, B.Ç., Anaç, D. 2015. Ağır Metal Kirliliği Ve Fitoremediasyon. Apelasyon Dergisi, Sayı: 18.
Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (editörler). 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul.
Lasat, M.M. 2000. Phytoextraction of Metals from Contaminated Soil: A Review of Plant/ Soil/ Metal Interaction and Assessment of Pertinent Agronomic Issues, Journal of Hazardous Substance Research, 2(5), 1-25.
Mancuso, S., Viola, A. 2017. Bitki Zekâsı (Verde Brillante). Yeni İnsan Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul. (Çeviren: Almıla Çiftçi).
Terzi, H., Yıldız, M. 2011. Ağır Metaller ve Fitoremediasyon: Fizyolojik ve Moleküler Mekanizmalar. AKÜ-FEBİD 11 (2011) 011001 (1-22).
The Plant List- http://www.theplantlist.org/
Muhyettin Şentürk
Merve Nur Yaşar